Podstawową zasadą udzielania świadczeń zdrowotnych jest dobrowolność, co jest wywodzone z konstytucyjnych gwarancji ochrony godności i wolności człowieka. Zasada ta znajduje potwierdzenie w art. 16 ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 159 ze zm.) oraz w przepisach art. 22-27 ZdrPsychU. Do szpitala psychiatrycznego może być również przyjęta, bez zgody, osoba chora psychicznie, której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, iż jej nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego.
Uwzględnienie wniosku o przyjęcie do szpitala psychiatrycznego na podstawie art. 29 ust. 1 ZdrPsychU jest przypadkiem ingerencji w sferę wolności i nietykalności osobistej człowieka. Regułą bowiem jest, że każda osoba ma swobodny wybór co do potrzeby podjęcia leczenia oraz jego sposobu i rodzaju zaś omawiany przepis swobodę tę wyłącza. Z tych względów przepis musi być wykładany ściśle, wręcz restryktywnie, przy świadomości, że celem ustawy o ochronie zdrowia psychicznego i jednoznaczną intencją ustawodawcy jest zagwarantowanie osobom z zaburzeniami psychicznymi ochrony ich praw oraz poszanowania sfery ich wolności i godności osobistej, a wszelkie środki przewidziane w ustawie mogą być wobec nich stosowane tylko dla ich dobra, w celu ochrony ich zdrowia i praw. Obowiązkiem sądu jest więc czuwanie, aby korzystanie z przewidzianego w art. 29 ust. 2 ZdrPsychU uprawnienia przez wskazane w nim osoby następowało wyłącznie w tych wypadkach, w których spełnione zostały ustawowe przesłanki przymusowej hospitalizacji osoby chorej psychicznie. Orzekając o hospitalizacji, sąd powinien ściśle kierować się wskazanymi w ustawie przesłankami jej zastosowania, nie może ich poddawać ani wykładni rozszerzającej, ani analogii, ponieważ konsekwencją postanowienia uwzględniającego wniosek jest ingerencja w sferę praw i wolności obywatelskich osoby chorej psychicznie (orzeczenia Sądu Najwyższego z 12 lipca 1996 r., II CRN 81/96, OSNC 1996, nr 12, poz. 164; z 14 lutego 1996 r., II CRN 201/95, z 12 lutego 1997 r., II CKU 72/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 84; z 27 lutego 2008 r., III CSK 318/07, z 16 kwietnia 2009 r., I CSK 402/08, z 22 lipca 2010 r., I CSK 234/10).
Podstawa przyjęcia do szpitala psychiatrycznego
Postępowanie w sprawie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby bez jej zgody ma swoją podstawę materialnoprawną w przepisach art. 22, art. 23 i art. 24 OchrZdrPsychU. Różnice, w przyjęciu do szpitala na podstawie art. 23 OchrZdrPsychU i art. 24 OchrZdrPsychU dotyczą zarówno przesłanek przyjęcia pacjenta jak i uprawnień szpitala w stosunku do niego w zależności od podstawy na jakiej został przymusowo hospitalizowany. Na podstawie art. 23 ust. 1 OchrZdrPsychU przyjmowana jest osoba zdiagnozowana jaka chora psychicznie, której dotychczasowe zachowaniewskazuje, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. Czas jej pobytu w szpitalu nie jest ograniczony ustawowo, a osoba taka może być również poddana przymusowo postępowaniu leczniczemu. Natomiast art. 24 ust. 1 OchrZdrPsychU uprawnia do przyjęcia osoby z zaburzeniami psychicznymi, której dotychczasowe postępowanie świadczy o tym, że zagraża bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, lecz zachodzą wątpliwości, czy jest chora psychicznie. W tym wypadku okres hospitalizacji nie może przekroczyć 10 dni i w tym czasie nie jest dopuszczalne prowadzenie przymusowego leczenia w oparciu o art. 33 ust. 1-3 OchrZdrPsychU, ponieważ pobyt w szpitalu ma służyć przede wszystkim celom diagnostycznym. Możliwe byłoby jedynie stosowanie przymusu bezpośredniego i przymusowe podanie leków w okolicznościach przewidzianych w art. 18 OchrZdrPsychU.
Osobą z zaburzeniami psychicznymi jest zarówno osoba, o której mowa w art. 23 ust. OchrZdrPsychU jak i w art. 24 OchrZdrPsychU, z tym że w drugim wypadku charakter tych zaburzeń wobec wątpliwości, czy mogą być kwalifikowane jako choroba psychiczna ma ulec wyjaśnieniu w czasie pobytu w szpitalu. Z uwagi na niemożność definitywnego stwierdzenia na etapie badania wstępnego charakteru zaburzeń psychicznych, dopuszczalna jest zmiana podstawy prawnej dokonanego już przyjęcia (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 2012 r., IV CSK 373/11).
Stan zagrożenia własnemu życiu
Stan zagrożenia własnemu życiu dotyczy myśli, tendencji i czynów autoagresywnych, samobójczych, a życiu innych – aktów przemocy przeciwko nim skierowanym. Jest oczywiste, że przy orzekaniu o przymusowym leczeniu psychiatrycznym chodzi o prognozę, potencjalną możliwość takiego zachowania, na podstawie której można zapobiec zrealizowaniu się zagrożenia w formie rzeczywistego aktu agresji lub autoagresji. Prognoz takich nie można bagatelizować, a w określonych sytuacjach to raczej niezatrzymanie chorego w szpitalu psychiatrycznym byłoby niemożliwe do przyjęcia. Jednak, akty agresji z reguły są poprzedzane sekwencją wydarzeń, które, zwłaszcza dla lekarza psychiatry, są miarodajnym sygnałem o potencjalnych zagrożeniach aktami przemocy.
Znaczne pogorszenie stanu zdrowia psychicznego
W świetle art. 29 ust. 1 pkt 1 ZdrPsychU przesłanką orzeczenia o leczeniu przymusowym w warunkach szpitalnych jest stwierdzenie, że niepodjęcie go spowoduje znaczne pogorszenie stanu zdrowia psychicznego osoby, której wniosek dotyczy. Przez pojęcie „znaczne pogorszenie stanu zdrowia psychicznego” – uwzględniając art. 2 ust. 1 pkt 2 ZdrPsychU – należy rozumieć doprowadzenie się przez osobę chorą psychicznie, na skutek niepodejmowania leczenia, do stanu uniemożliwiającego jej funkcjonowanie w rodzinie, w miejscu zamieszkania lub w pracy. Takie rozumienie tego pojęcia pozwała ograniczyć hospitalizację przymusową tylko do tych osób, dla których jest ona niezbędna. Nie należy bowiem ułatwiać jej stosowania wobec osób chorych psychicznie, które zachowują się w sposób nawet rażąco odbiegający od wymagań społecznych, ale mogą funkcjonować bez większych trudności w rodzinie, miejscu zamieszkania i pracy (postanowienie Sądu Najwyższego z 22 kwietnia 2010 r., V CSK 384/09). Należy pamiętać, że narkomania oraz uzależniania wszelkiego rodzaju potrafią również wpływać na zaburzenia psychiczne jednostki.
Brak w tekście ustawy wskazania, iż chodzi o poprawę stanu zdrowia psychicznego wskazuje, że ustawodawca miał na uwadze ogólny stan zdrowia i poprawa stanu zdrowia w ogólności też jest przesłanką umieszczenia chorego psychicznie w szpitalu psychiatrycznym, o ile jest on niezdolny do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych. Takiemu rozumieniu przepisu należy się sprzeciwić. Ustawa nie dotyczy stanu zdrowia w ogólności, ale zdrowia psychicznego, celem leczenia w szpitalu psychiatrycznym jest poprawa stanu zdrowia psychicznego. Leczenie innych schorzeń, schorzeń ciała, jeżeli jest niezbędne, następuje niejako przy sposobności leczenia choroby psychicznej. Powyższe prowadzi do wniosku, że w art. 29 ust. 1 pkt 2 ZdrPsychU chodzi o przyjęcie osoby chorej psychicznie, która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, do szpitala psychiatrycznego, w celu leczenia – dla uzyskania poprawy jej stanu zdrowia psychicznego, o ile jest to w sposób uzasadniony prognozowane. Tak więc tylko istnienie w materiale dowodowym sprawy podstaw do uzasadnionego przewidywania poprawy, w następstwie leczenia w szpitalu psychiatrycznym stanu zdrowia psychicznego osoby chorej psychicznie, która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, uzasadnia przyjęcie jej do takiego szpitala bez wymaganej zgody.
Wymagane dowody
Sprawy o orzeczenie, że istnieje potrzeba poddania uczestnika leczeniu psychiatrycznemu wbrew jego woli rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesowym, gdyż nie zmierzają do rozstrzygnięcia sporu między dwoma zaangażowanymi weń podmiotami, lecz do wydanie orzeczenia, które będzie realizowało skonkretyzowany interes uczestnika oraz interes społeczny, ze względu na ustalone przesłanki jego wydania. Orzeczenie wydane w takiej sprawie ingeruje w prawa i wolność uczestnika, a to oznacza, że sprawę o takim przedmiocie należy rozpoznać szczególnie wnikliwie i dopuścić w niej wszelkie dowody, nawet z urzędu, które mogą przyczynić się do jej wszechstronnego wyjaśnienia. W postanowieniu z 27 lutego 2013 r., IV CSK 380/12 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że za dopuszczeniem dowodu z urzędu przez sąd drugiej instancji może przemawiać także wzgląd na interes publiczny, który przejawia się szczególnie w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym. W sprawach o takim przedmiocie sąd nie tylko, że nie jest ograniczony wnioskami uczestników postępowania, ale też może działać z urzędu. Jest to konieczne szczególnie wtedy, gdy poczynione w sprawie ustalenia nie są dostateczne dla prawidłowej ich subsumpcji pod mającą zastosowanie w sprawie normę prawa materialnego. Dotyczy to także postępowania apelacyjnego, w którym sanowane muszą być wszystkie uchybienia, które w toku rozpoznawania sprawy popełnił sąd pierwszej instancji.
Opinia biegłego psychiatry
Przekonanie o ziszczeniu się przyczyn przyjęcia do szpitala psychiatrycznego wymaga dokonania gruntownych ustaleń opartych w głównej mierze na opinii biegłych lekarzy psychiatrów. Pożądane jest przeprowadzenie przez sąd właściwej weryfikacji opinii, w odniesieniu do wnikliwego sprawdzenia, czy zawiera ona wymagane elementy oraz co do prawidłowości wyprowadzonych wniosków końcowych. Na sądzie spoczywa obowiązek podania okoliczności uzasadniających przymusowe leczenie przez zaprezentowanie określonych faktów będących podłożem wnioskowania tak biegłego, jak i samego sądu. Niedopuszczalne byłoby poprzestanie jedynie na wnioskach biegłego. W tego rodzaju postępowaniu sąd powinien szczególnie wnikliwie badać występowanie ustawowych podstaw, wykorzystując nawet przyznaną mu inicjatywę dowodową.
Dodatkowa trudność w sprawie z wniosku o przyjęcie do szpitala bez zgody chorego wynika ze specyficznego charakteru ustaleń faktycznych, wyrażającego się w tym, że rozstrzygnięcie opiera się na prognozie, a więc hipotetycznej ocenie sądu co do mogących w przyszłości nastąpić skutków. Przewidywanie co do „znacznego pogorszenia” stanu zdrowia ma być, stosownie do wskazania ustawy, oparte na „dotychczasowym zachowaniu” chorego. Nie budzi wątpliwości, także ze względu na wymaganie ustawowe (art. 46 ust. 2), że podstawę ustaleń sądu musi stanowić, między innymi, dowód z opinii lekarzy psychiatrów. W sprawach tego rodzaju szczególne znaczenie ma umiejętne rozróżnienie pomiędzy kompetencją biegłego do udzielenia informacji i wiadomości specjalnych niezbędnych do ustalenia i oceny okoliczności sprawy, a kompetencją sądu, jako wyłącznie uprawnionego do ustalenia faktów i ocen (także hipotetycznych) na podstawie tej opinii oraz innych dowodów. Jak wiadomo, sąd nie może opierać ustaleń na podstawie konkluzji opinii, lecz obowiązany jest zweryfikować poprawność poszczególnych elementów, prowadzących do wniosków końcowych, i to sąd powinien wykazać okoliczności uzasadniające przymusowe leczenie szpitalne. Właściwym kluczem jest tu konkret, czyli wskazanie określonych faktów stanowiących podstawę wnioskowania, tak przez biegłego, jak i przez sąd.
Zgoda zastępcza Sądu na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego
Postępowanie przed sądem opiekuńczym, co było już wyjaśniane wielokrotnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 1996 r., II CRN 201/95, z dnia 12 lutego 1997 r., II CKU 72/96 OSNC 1997/6-7/84, z dnia 27 lutego 2008 r., III CSK 318/07, z dnia 16 kwietnia 2009 r., I CSK 402/08 oraz z dnia 16 marca 2012 r., IV CSK 373/11) ma na celu wszechstronną kontrolę legalności przyjęcia i przymusowego pobytu w szpitalu psychiatrycznym osoby, która nie wyraziła na to zgody. Kontrola obejmuje prawidłowość procedury przyjęcia oraz występowanie przesłanek materialno – prawnych usprawiedliwiających nierespektowanie woli (braku zgody) osoby przyjmowanej. Nie budzi wątpliwości, że dochodzi w ten sposób do naruszenia podstawowych, gwarantowanych konstytucyjnie wolności i praw stanowiących emanację przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka (art. 30 Konstytucji), do których należy wolność i nietykalność osobista (art. 31 i 41 Konstytucji), objęte również ochroną konwencyjną wynikającą z art. 5 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego umożliwiające ingerencję w zakres tej rangi dóbr muszą więc być wykładane ściśle, przede wszystkim dla dobra i w interesie osoby, której dotyczy postępowanie, jakkolwiek przewidziane w ustawie działania mają na celu także ochronę innych osób. W drodze wykładni ukształtował się już także pogląd, że – wobec alternatywnych przesłanek przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody – ocenie podlega wystąpienie przesłanek niezbędnych do przeprowadzenia przymusowej hospitalizacji wynikających z podstawy przyjęcia wskazanej w zawiadomieniu skierowanym do sądu opiekuńczego przez kierownika szpitala psychiatrycznego, a nie w dokumentach sporządzonych bezpośrednio przy dokonywaniu przyjęcia, które sporządzane są w krótkim kontakcie z osoba przyjmowaną i w okolicznościach nie dających niejednokrotnie możliwości postawienia stanowczej diagnozy, niezbędnej do określenia podstawy przyjęcia (por. postanowienie z dnia 16 marca 2012 r., IV CSK 373/11 i powołane w nim orzecznictwo).
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości z zakresu prawa medycznego i farmaceutycznego, pozostajemy do Państwa dyspozycji.
Z wyrazami szacunku.